Cytowiany (Tytuvėnai) są położone na płaskowyżu wschodniej Żmudzi, znanym ze względu na znajdujący się tu zabytkowy zespół barokowy. Zachowany tu do dzisiaj kościół Matki Boskiej Anielskiej i pobernardyński zespół klasztorny to jeden z najstarszych i największych na Litwie sakralnych zespołów architektonicznych pochodzących z XVII i XVIII w. W jego architekturze można dojrzeć harmonię gotyku, renesansu i baroku. Na zespół składają się rozmieszczone obok siebie: kościół, dziedziniec z kaplicą Świętych Schodów i piętrowy budynek klasztoru. W głównym ołtarzu kościoła od lat 20-tych XVII w. wisi obraz Madonny z Dzieciątkiem, słynący z łask.
Droga Krzyżowa obejmuje 39 stacji i jest to największy znany obecnie zespół Drogi Krzyżowej na Litwie. W ołtarzu głównym kościoła można oglądać słynący łaskami obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Cytowiany zaczęły się rozrastać w XVII w. w związku z powstaniem tutaj klasztoru bernardynów w 1614 r. W 1635 r. poświęcono murowany, barokowy kościół, wokół którego powstały zabudowania klasztorne, od razu stając się osią rozrastającej się miejscowości. Działalność religijna, kulturalna i gospodarcza zakonników uczyniła z Cytowian ośrodek życia duchowego.
 

Miasteczko ucierpiało podczas potopu szwedzkiego (1655–1660) oraz wojny północnej.
Stopniowo pojawiaja się nowe budowle: wieże, budynek nowicjatu, dziedziniec z korytarzem do procesji, z czasem rekonstruowano wnętrze kościoła, zainstalowano nowe organy.
W centrum dziedzińca zbudowano kaplicę Świętych Schodów z ołtarzem Chrystusa Ukrzyżowanego. W latach 1771–1780 wokół muru ogradzającego dziedziniec powstała galeria ze stacjami Drogi Krzyżowej.
Mieszkańcy Cytowian aktywnie uczestniczyli w Powstaniu Styczniowym. W okolicy miasteczka miały miejsce co najmniej trzy potyczki powstańców z żołnierzami rosyjskimi. W związku z podejrzeniem, że zakonnicy wspierali powstańców, a może i sami uczestniczyli w walkach, klasztor w 1864 r. zamknięto, zaś jego bogatą bibliotekę wywieziono. W 1686 r. wydano nakaz przekazania kościoła i klasztoru wraz z należącymi do niego budynkami prawosławnym. Staraniem biskupa żmudzkiego Macieja Wołonczewskiego (1801–1875) kościół jednak pozostał w rękach katolików. Część zamkniętego klasztoru przeszła na własność parafii a pozostała, nieużywana, zaczęła niszczeć.
W okresie sowieckim, w latach 1950-1959, budynki kompleksu zajmowały różne instytucje miejscowej administracji: w klasztorze mieściło się technikum rolnicze i internat szkoły średniej, później cały kompleks wyremontowano i odrestaurowano.
W 1968 r. odrestaurowano fasady kaplicy Świętych Schodów, zaś w 1973 r., przy konsultacji Vladasa Drėmy – wnętrze kościoła i galerie.
 

Obecnie zespół pobernardyńskiego klasztoru i kościoła stanowi jeden z najcenniejszych zabytków tego typu na Litwie i szerzej – w północno-wschodniej części Europy. Mimo szkód jakich doznał w wieku XIX i na początku XX zabytek zachował swe znaczenie religijne. Z okresu jego rozrostu i rozkwitu w wiekach XVII i XVIII udało się też ocalić wiele zabytków sztuki sakralnej. W 1995 r. na skwerku w centrum miasteczka stanęło popiersie litewskiego poety Maironisa (1862-1962) zaś na dziedzińcu kościoła wzniesiono pomnik ofiar reżimu sowieckiego.
 

Kościół Najświętszej Maryi Panny w Cytowianach jest trzynawowy, bazylikalny, z wyjątkowo dużym prezbiterium o wysokości i szerokości nawy głównej, zakończone trójścienną absydą. Architektura kościoła zdradza elementy gotyku, manieryzmu i baroku. Obecnie w świątyni jest dziewięć ołtarzy, wszystkie wykończone w stylu późnego baroku i rokoka.
Ołtarz główny składa się z mensy i dekoracyjnego tabernakulum w kształcie kapliczki oraz dwukondygnacyjnego retabułu. Na pierwszym jego poziomie zawieszony jest łaskami słynący obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Po obu jego stronach, między pilastrami a kolumnami umieszczone są rzeźby: po lewej – św. Bernard ze Sieny i św. Dominik, po prawej – św. Franciszek z Asyżu i św. Jan Kapistran. Franciszek, Bernard i Jan Kapistran są wybitnymi postaciami zakonu franciszkańskiego: pierwszy go założył, drugi – zreformował, zaś trzeci przeszczepił duchowość bernardyńską na grunt polsko-litewskiej Rzeczypospolitej. Treściowo postać św. Dominika łączy się z wymową osoby św. Franciszka. Zestawienie tych dwóch świętych podkreśla duchowe pokrewieństwo dwóch zakonów żebraczych: franciszkanów i dominikanów. O tej wspólnocie mówią zapisy w starych franciszkańskich kronikach, wśród których można znaleźć opowiadania o spotkaniu dwóch założycieli nowych zakonów i o ich podobnej misji w świecie. Na drugiej kondygnacji znajduje się krzyż z wyrzeźbioną postacią Ukrzyżowanego. Ponad nim przedstawione są rzeźbione figury Boga Ojca i Ducha św. w kształcie gołębicy.
 

Budynek klasztoru jest wspaniałym przykładem architektury późnorenesansowej na Litwie. Składa się z trzech korpusów i ma kształt podkowy, której końce stykają się z południową ścianą kościoła. Powstaje w ten sposób niewielki zamknięty dziedziniec – wirydarz. Na poziomie parteru, wzdłuż południowej ściany kościoła murowana galeria z przeszkloną arkadą łączy przeciwległe końce budynku klasztoru, wirydarz, prezbiterium i zakrystię. W budynku klasztornym zachował się pierwotny schemat jednostronnych korytarzy: duże okna jasnego korytarza wychodzą na wirydarz.
Obraz Madonny z Dzieciątkiem z Cytowian datowany jest na lata 20-te XVII w. Jest dziełem nieznanego twórcy, prawdopodobnie z Litwy, mógł powstać w bernardyńskim środowisku w Wilnie. Obraz zdobią profesjonalnie wykonane oprawy udekorowane wyrazistym, stylowym ornamentem z motywami roślinnymi. Przypuszczalnie obraz wstawiono do ołtarza głównego między 1620 a 1629 r. Obraz Matki Boskiej i jego oprawa zaliczane są do najcenniejszych zabytków sztuki XVII-wiecznej wśród zachowanych w kompleksie architektonicznym Cytowian.
Wizerunek przedstawia szlachetne postaci Maryi i Dzieciątka na Jej rękach, pełne naznaczonego smutkiem duchowego skupienia. Dzieciątko Jezus w trzech czwartych postaci odwrócone jest do Matki, prawą rękę wyciąga w geście błogosławieństwa, zaś w lewej blisko przy ciele trzyma Pismo Święte. W najszerszym sensie obraz ten odpowiada typowi ikonograficznemu Hodegetrii, nieco tylko zmodyfikowanemu. Wewnętrzny spokój Matki Boskiej najlepiej oddaje spokojny, skupiony wyraz Jej twarzy o rysach kanonicznych oraz delikatny, niemal nikły wskazujący gest prawej ręki oraz usytuowanie ręki lewej, czule obejmującej Dziecko. Podobny nastrój widoczny jest w postaci małego Jezusa, spokojnie siedzącego na rękach Matki.
 

Jednym z najważniejszych elementów zespołu budynków sakralnych w Cytowianach jest Droga Krzyżowa składająca się z 39 stacji. Pod szklanymi kloszami przy każdej stacji znajdowała się ziemia z Jerozolimy, przywieziona przez bernardyńskiego zakonnika Antoniego Burnickiego (1715–1770). Jest to największa pod względem liczby stacji Droga Krzyżowa znana na Litwie.
25 stacji Drogi wykonano techniką fresku na suchym tynku, pozostałe 14 wyrzeźbiono w gipsie. Namalowane sceny ujmują szczegóły architektury miasta, zaś obecne na nich orientalne typy osobowe wskazują na dążenie autora do realistycznego oddania opisanych w Ewangeliach wydarzeń. Obecny stan fresków jest jednak zły. Ze względu na oddziaływanie warunków atmosferycznych, wilgoć oraz brak odpowiedniej dbałości część fresków bezpowrotnie uległa zniszczeniu. Dramatyzm postaci wyrzeźbionych w gipsie jest głębszy niż przedstawiony na malowidłach. Każda z gipsowych stacji ozdobiona jest niepowtarzalnym, płaskorzeźbionym rokokowym ornamentem. Rzeźbione stacje znajdujące się w rogach korytarza skomponowane są w kształcie ołtarzyków, co jest wyrazem mentalności charakterystycznej dla późnego, XVIII-wiecznego baroku: stacja Drogi Krzyżowej przyrównana jest do ołtarza jako miejsca składania ofiary i poświęcania siebie.
Podział Drogi Krzyżowej na stacje przedstawione za pomocą fresków i rzeźbione jest odzwierciedleniem podziału charakterystycznego dla „dużych” kalwarii, gdzie drogę krzyżową dzieli się na Drogę pojmania Chrystusa i Drogę Krzyża Chrystusowego. Wszystkie stacje przedstawione w Cytowianach na freskach odpowiadają w zasadzie wydarzeniom związanym z pojmaniem Chrystusa, zaś rzeźby w gipsie obrazują Jego drogę od pałacu Piłata do Golgoty. W arkadowym dziedzińcu umieszczone stacje malowane i rzeźbione przeplatają się w określonym rytmie, a więc pielgrzymi chcący obejść całą Drogę Krzyżową muszą obejść dziedziniec dwukrotnie zatrzymując się najpierw przy stacjach Pojmania, a następnie idąc po tym samym dziedzińcu – przy stacjach Krzyża. Stacje rozmieszczone są tak, by brama wejściowa z miasteczka na dziedziniec arkadowy była jednocześnie stacją wjazdu Chrystusa do Jerozolimy. Pielgrzymi wchodzący przez tę bramę od razu niejako postępują śladami Chrystusa wstępującego do Jerozolimy.
 

Kaplica Schodów jest parterową budowlą z masywną wieżą, przykrytą czterospadowym dachem. Jej fasady ozdobione są czterema różnymi kompozycjami. Schody zbudowane są ze sprowadzonego ze Szwecji kamienia. Na każdym ich stopniu pod szklanym kloszem znajdują się relikwie. Jeden rząd stopni służy do wchodzenia na górę, drugi – do zejścia.
Po wejściu na szczyt schodów pielgrzym trafia do górnej, małej kaplicy, gdzie widzi gipsowy ołtarz z Ukrzyżowaniem w centrum. Krzyż obejmuje klęcząca postać św. Marii Magdaleny, po obu jego stronach stoją św. Jan i Najświętsza Maryja Panna z mieczem boleści. W kapliczce znajdują się też dwie drewniane rzeźby przedstawiające Chrystusa przywiązanego do pręgierza.

Wg. www.tytuvenubaznycia.lt